Seçimler, bir ülkenin ilerlemesinin ve perspektifinin gösterildiği demokratik bir devletin temel özelliklerinden biridir. Kamu işlerinin yönetimine vatandaşların doğrudan katılımının ana biçimi olan halkın iradesinin ifadesidir. Buna karşılık, seçimlere katılım yoluyla aktif vatandaşlığın teşvik edilmesi, halkımızın artan siyasi düşüncesini, sosyal aktivizmini ve seçim kültürünü göstermektedir.
Siyasi, Devlet ve hukuki alanlardaki tutarlı ve kademeli modernleşmenin bir sonucu olarak Özbekistan, en yüksek demokratik gereklilikleri karşılayan bir seçim sistemi kurmuştur. Özellikle, son beş yılda seçim mevzuatında ve seçim uygulamalarında yapılan tutarlı iyileştirmeler niteliksel olarak yeni bir düzeye ulaşmıştır.
Aynı zamanda, seçim mevzuatı genel kabul görmüş uluslararası ilkeler, yetkili uluslararası kuruluşların tavsiyeleri ve kamuoyu temelinde mükemmel hale getirilmiş ve ülkenin demokratik reformlarıyla uyumlu hale getirilmiştir.
Değiştirilmiş Anayasamızın XXII. bölümü seçim sistemine ilişkin temel hükümleri ortaya koymaktadır. Özellikle, Anayasamız uyarınca, Özbekistan vatandaşları Devlet iktidarının temsili organlarını seçme ve seçilme hakkına sahiptir. Her seçmenin bir oyu vardır. Oy kullanma hakkı ve iradenin özgür ve eşit bir şekilde ifade edilmesi kanunla güvence altına alınmıştır.
Bundan böyle, bir mahkeme tarafından yasal olarak ehliyetsiz ilan edilen vatandaşların yanı sıra ciddi veya özellikle ciddi suçlar nedeniyle özgürlüğünden mahrum bırakılan kişiler, yalnızca yasalara uygun olarak ve bir mahkeme kararına dayanarak oy kullanma hakkından mahrum bırakılabilir. Anayasal bir kural olarak, diğer tüm durumlarda vatandaşların seçme haklarına doğrudan veya dolaylı kısıtlamalar getirilmesine izin verilmediği tespit edilmiştir.
Anayasa’da yapılacak iyileştirmelere dayalı olarak seçim süreçlerine ilişkin bu tür normların güçlendirilmesi, seçimlerin yasallık, açıklık ve şeffaflık ilkeleri temelinde, uluslararası kabul görmüş demokratik standartlara uygun olarak yapılmasını sağlamaya yardımcı olacak, vatandaşların oy kullanma ve yönetime ve topluma katılma haklarını güvence altına alacaktır.
Ulusal seçim mevzuatının kodifiye edilmesinin önemi
Ulusal seçim mevzuatımızın benzersiz bir yönü, seçim süreçlerine ilişkin tüm kuralların kodifiye edilmesidir.
Özellikle Seçim Kanunu, vatandaşların seçim haklarının kullanılmasını sağlayacak koşulların ve mekanizmaların oluşturulmasına ilişkin yasal hükümler içermekte ve seçim haklarına ilişkin sosyal, ekonomik, siyasi, ideolojik ve yasal güvenceler sistemini güçlendirmektedir.
Seçim mevzuatının kanuna dönüştürülmesinden önce, bu sisteme paralel olarak beş kanun yürürlükteydi. Bu yasal düzenlemelerin bazı hükümleri birbiriyle çelişiyordu ve çeşitli yasal çatışmalar mevcuttu.
Bu durum, seçim komisyonlarının, özellikle de uzak bölgelerdeki ilçe seçim komisyonu üyelerinin, belirli bir durumda nasıl hareket edecekleri konusunda bilgi eksikliğine yol açmıştır.
Kanunun kabulünden bu yana, ulusal seçim mevzuatı ve uygulamasındaki bazı boşluklar, bekleyen sorunlar ve çeşitli belirsizlikler ve endişeler sadece ulusal seçim uygulayıcıları tarafından değil, aynı zamanda uluslararası uzmanlar tarafından da geniş çapta kabul görmüştür.
Ulusal seçim sistemimiz evrensel gereklilikler ve eğilimlerle uyumlu hale getirilmiştir. Kanunun kabulü ile birlikte yaklaşık otuz kanun yürürlükten kaldırılmış, daha sonra yapılan mevzuat değişiklikleri ve ilaveleri ile bazı belgeler geçersiz hale getirilmiştir.
Uluslararası seçim standartlarına uygun olarak kapsamlı, derli toplu ve tutarlı bir biçimde kabul edilen böylesine mükemmel bir Seçim Kanunundan, ulusal seçim sistemimizde şimdiye kadar bulunmayan düzinelerce yeni kural ve düzenleme çıkmış, mevcut bürokratik işlemlerin bir kısmı kaldırılmıştır.
Her seçmen ilgi odağıdır
Ülkemizdeki Devlet politikasının kendine özgü bir özelliği, ikamet ettikleri yere bakılmaksızın, Devletin koruması altındaki Özbek vatandaşlarının hak ve özgürlüklerini ve meşru çıkarlarını sağlamayı amaçlamasıdır. İlk kez 2019 seçimlerinde, yurtdışında yaşayan oy verme yaşındaki tüm yurttaşlarımıza oy kullanma fırsatı tanınması, bu yüksek saygının fiili bir ifadesiydi.
Daha önce bu tür siyasi etkinliklere sadece konsolosluk temsilciliklerinde resmi olarak kayıtlı Özbek vatandaşları katılıyordu.
Seçim Kanunu, ilk kez, diplomatik misyonların konsolosluk kayıtlarında olsun ya da olmasın, yabancı ülkelerde ikamet eden Özbek vatandaşlarının seçmen listesine dahil edilmesi prosedürünü düzenlemiş ve ayrıca seçmenlerin yabancı ülkelerde yaşadıkları veya çalıştıkları yerlerde seyyar sandıklar aracılığıyla oy kullanmaları için yasal zemini güçlendirmiştir.
Yurttaşlarımızın yurtdışındaki diplomatik temsilcilikler ve konsolosluk ofisleri tarafından organize edilen sandıklarda seçmen listesine dahil olmak için elektronik olarak başvuruda bulunmalarına olanak tanıyan saylov.mfa.uz adlı bir iletişim sistemi hayata geçirilmiştir.
Seçim sürecinde torpil ve suistimal gibi olumsuz durumların önüne geçmek için mevzuatta “İlçe Seçim Kurulu üyelerinin yarısından fazlasının tek bir kurumdan önerilemeyeceği” özellikle belirtilmiştir.
Ancak hastaneler, huzurevleri, askeri birlikler, yurtdışındaki diplomatik misyonlar gibi kurumlarda, sıkı iç prosedürlerinin gereklilikleri nedeniyle, seçim komisyonlarının üyelerinin bu düzende oluşturulmasının zorluğu uygulamada sorunlara neden olmuştur.
Bu nedenle, değiştirildiği şekliyle, kural artık yabancı devletlerin diplomatik kurumlarında, askeri birliklerde, sanatoryum ve huzurevlerinde, hastanelerde ve diğer sabit sağlık kurumlarında ve gözaltı yerlerinde kurulan sandıklarda geçerli değildir.
Buna ek olarak, Seçim Kanunu, engelli kişilerin oy kullanarak ülkenin kamusal ve siyasi hayatına katılma haklarını kullanmalarını sağlayacak tüm mekanizmaları içermektedir. Yani, seçim günü, oy verme binalarındaki teknolojik ekipmanın – masalar, kabinler ve oy sandıkları – tekerlekli sandalye kullanıcılarının ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kurulması şartı güçlendirilmiştir.
Bununla birlikte, bir seçmen, sağlık veya engellilik nedenleriyle, özgürce oy kullanmak için bir oy verme merkezinin oy verme odasına gelemiyorsa, kendisine oy verme odası (oy verme merkezi) dışında, ikamet ettiği yerde oy kullanma hakkını kullanma fırsatı verilmektedir.
Bu da modern seçim mevzuatının önemli bir unsuru olarak, engelli vatandaşlarımızın toplumumuzun bir üyesi olarak doğrudan veya özgürce seçtikleri temsilcileri aracılığıyla siyasi ve kamusal yaşama diğer bireylerle eşit bir şekilde katılabilmelerini, oy kullanabilmelerini ve seçilebilmelerini sağlamaktadır.
Seçim mevzuatımız her seçmenin hak ve özgürlüklerini dikkate almakta ve siyasi haklara sahip her bireyin kamu yönetimine katılımının en önemli güvencelerinden biri olan seçme hakkını özgürce kullanabilmesini sağlamaktadır.
Birleştirilmiş elektronik seçmen kütüğü
Seçimlerin demokratik seçimlerin gereklerine uygun olarak çok partili ve alternatifli, şeffaflık ve açıklık ilkeleri temelinde yürütülmesinin sağlanması, süreçlerin mevcut eğilimler doğrultusunda dijitalleştirilmesine bağlıdır.
Özellikle Seçim Kanunu, ülke genelinde seçmen listelerinin elektronik ortamda oluşturulmasını öngörmektedir. Bu listenin oluşturulması, değiştirilmesi ve güncellenmesi, seçim süreci yönetimi bilgi sistemi yardımıyla gerçekleştirilir.
Birleştirilmiş elektronik seçmen listesi, yetkili devlet kurumlarının bilgi veri tabanlarına uygun olarak vatandaşlar-seçmenler, daimi ve geçici ikamet adresleri hakkında bilgi içeren bir devlet bilgi kaynağıdır.
Birleşik elektronik seçmen listesinin ve Seçim Yönetim Bilgi Sisteminin daha da geliştirilmesiyle, vatandaşların daimi ve geçici ikamet yerlerinin, bölgelerinin, cadde, sokak, ev ve apartman isim ve numaralarının net bir şekilde elektronik olarak belirlenmesi sağlanacaktır.
Bu sadece bir seçmen veri tabanı değil, aynı zamanda seçimlerde eşitlik ilkesinin sağlanmasına hizmet eden bir araçtır. Çünkü bu bilgi sistemi ve birleşik elektronik seçmen listesi sayesinde vatandaşların sadece bir kez oy kullanıp kullanmadıklarını izlemek mümkün olacaktır.
Özellikle yüksek göç bağlamında, bir seçmenin uygun seçim bölgesine atanmasını ve “bir seçmen, bir oy” kuralının pratikte uygulanmasını sağlayan bir sistem oluşturmak önem kazanmaktadır.
Prosedüre göre, tek bir elektronik seçmen listesi, tüm oy verme merkezleri açısından ilgili YSK’lara çevrimiçi olarak teslim edilmektedir. Bununla birlikte, her bir MSK, seçim bölgesinde ikamet eden sakinlerin turlarını yaparak listeyi rafine eder.
Yasa uyarınca, seçmen listesi, seçim gününden önce belirli bir oy verme merkezi bölgesinde sürekli veya geçici olarak ikamet eden veya listenin derlendiği tarihte on sekiz yaşın üzerinde olan vatandaşların isimlerini içerir. Her seçmen sadece bir seçmen listesinde yer alabilir.
Böyle bir sistem kurulmadan önce, bir seçmenin hem daimi hem de geçici olarak kayıtlı olduğu yerden oy kullanması sonucunda vatandaşların eşit oy hakkı, yani seçimlerde bir oy ilkesinin ihlal edildiği durumlar gözlemlenebilmekteydi.
Bu temelde, tek bir elektronik seçmen listesi, vatandaşlar için eşit oy ilkesini uygulayarak, vatandaşlarımıza seçimler yoluyla Devlet yönetimine katılmak için siyasi haklarını kullanmada açıklık ve kolaylık sağlayacaktır.
Böylece Özbekistan’ın modern seçim mevzuatı, genel kabul görmüş uluslararası standartları ve özgür ve adil seçim kriterlerini karşılamaktadır.
Ülkenin seçim sisteminin yasal temelleri, uluslararası ilkelerin, mevzuatın ve gelişmiş yabancı ülkelerin uygulamalarının incelenmesi, ulusal değerlerden yararlanılması ve bağımsızlık yıllarında ülkede yapılan seçim deneyimlerinin analizi sonucunda da geliştirilmektedir.
Dr. Farangiz Avazbekova
