Özbekistan ile Avrupa Birliği (AB) arasındaki diplomatik ilişkiler, 16 Kasım 1994 tarihinde kurulmuştur. AB ile Özbekistan arasındaki Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması (PCA) 1996 yılının Haziran ayında Floransa’da devlet başkanları düzeyinde imzalanmıştır. 2022 yılının Temmuz ayında ise Özbekistan ve AB, üç yıl süren müzakereleri tamamlayarak Brüksel’de 20 yılı aşkın bir süredir yürürlükte olan PCA’nın yerini alacak olan yeni Geliştirilmiş Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması’nı (EPCA) imzalamıştır.
EPCA taslağına ilişkin müzakereler, 2019 yılının Şubat ayında başlatılmış ve 2022 senesinin Haziran ayında tamamlanmıştır. Bu süre zarfında hem uzmanlar hem başmüzakereciler hem de hükümet üyeleri düzeyinde 10 müzakere turu ve 150’den fazla toplantı gerçekleştirilmiştir. Böylece EPCA, 6 Temmuz 2022 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşma; siyasi diyalog, demokratik işbirliği, insan hakları, kültürel ilişkilerin geliştirilmesi, mali ve teknik işbirliği, yatırım, mal, hizmet ve fikri mülkiyetin korunmasına ilişkin hükümler içermektedir.
Ayrıca EPCA; dış politika, güvenlik, çatışmaların önlenmesi ve kriz yönetimi, kişisel verilerin korunması, iltica ve sınır yönetimi, yasadışı göçle mücadele, organize suç ve yolsuzlukla mücadele ve terörle mücadele gibi yeni alanları da kapsamaktadır. Özbekistan Yatırım ve Dış Ticaret Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada, “Anlaşma, Özbekistan ile AB arasındaki kapsamlı işbirliği için tam teşekküllü bir mekanizma oluşturuyor.” denilmiştir.[1]
Bu bağlamda EPCA’nın Özbekistan’ın çok taraflı ticaret sistemine daha fazla entegrasyonuna, piyasa ekonomisi mekanizmalarının güçlendirilmesine, yabancı yatırımcıların ve iş çevrelerinin ülkeye olan güven ve ilgisinin artmasına ve yerli üreticilere AB ülkelerinden ortaklarla ticari işbirliği için yeni fırsatlar yaratılmasına katkıda bulunması beklenmektedir.
Bu kapsamda AB Konseyi Başkanı Charles Michel, 27 Ekim 2022 Tarihinde Özbekistan ile AB arasındaki çok yönlü işbirliğinin genişletilmesine yönelik güncel konuları görüşmek üzere Özbekistan’ı ziyaret etmiştir. Taraflar, uluslararası ve bölgesel gündeme ilişkin görüş alışverişinde bulunmuştur. Görüşmeler sonrasında Michel, Yeni Özbekistan Kalkınma Stratejisi çerçevesinde uygulanan reform politikalarına yönelik güçlü desteğini bir kez daha teyit etmiştir. Ayrıca söz konusu politikaların sürdürülebilir ve geri döndürülemez olması yönündeki umudunu dile getirirken[2] de şu cümleleri kurmuştur:[3]
“Özbekistan’ın Cumhurbaşkanı’nın ve hükümetinin bölgesel işbirliğinin güçlendirilmesinde oynadığı önemli rolü takdir ediyoruz. AB, her zaman bir ortak olmaya ve istikrar ve refah için bölgesel işbirliğinin güçlendirilmesini desteklemeye hazırdır. Ayrıca AB, tedarik kaynaklarını çeşitlendirmeyi, ortak yelpazesini genişletmeyi amaçlamaktadır. Bu nedenle gelecek vadeden pek çok alanda işbirliği geliştirebileceğimiz güvenilir ortaklar olarak Özbekistan ve Orta Asya’ya çok güveniyoruz.”
Özbekistan Yatırım ve Dış Ticaret Bakanlığı’na göre, Özbekistan ile AB ülkeleri arasındaki ticaret hacmi, 2022 yılının ilk beş ayında %22 büyüme gösterirken; Özbekistan’dan yapılan ihracat %86 artmıştır. En fazla büyüme gösteren mal kategorileri arasında kimya endüstrisi ürünleri, tekstil ürünleri ve gıda maddeleri yer almaktadır.[4] Özbekistan’ın 2021 yılında AB’nin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi içerisinde “GSP+” yararlanıcısı statüsünü kazanması sayesinde bu ticari başarıların büyük ölçüde ortaya çıktığı belirtilmiştir.
GSP’nin başarılı bir şekilde başlatılması, Özbekistan’ın açık bir iç ve dış politika yürütme, dengeli bir parlamenter diplomasi, insan hakları ve ifade özgürlüğünün sağlanması ile zorla çalıştırma ve çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılması konularında kaydettiği ilerleme sayesinde mümkün olmuştur. AB’yle çok yönlü bir diyaloğun geliştirilmesi; Özbekistan’da gerçekleştirilen reformların sonuçlarının alınması, ulusal sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşılması ve 2022-2026 Yeni Özbekistan Kalkınma Stratejisinin uygulanmaya başlanmasıyla büyük ölçüde kolaylaştırılmıştır.
Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev ise EPCA’nın birçok hükmüyle uyumlu olarak AB’yle işbirliğinin yakınlaştırılması ve derinleştirilmesine yönelik kilit noktaların altını çizmiştir. Sayın Mirziyoyev, ticaret ve ekonomik işbirliği çerçevesinde Özbekistan’ın, GSP+ tercihli ticaret sistemi kapsamında AB ülkeleriyle ticaret hacminin artırılması, yerli sanayi mallarının Avrupa standartlarına ve teknik düzenlemelerine uygunluğunun sağlanması ve mevcut kısıtlamalar dikkate alınarak AB pazarlarına optimum erişim için etkili ulaşım ve lojistik koridorlarının oluşturulması gibi öncelikli alanlarda Orta Asya ile AB arasındaki etkileşimin tutarlı bir şekilde derinleştirilmesini savunmaktadır.
Kapsamlı görüşmelerin ardından taraflar, Orta Asya’ya yönelik AB stratejisinin uygulanmasını hızlandırmak için müşterek çaba sarf edilmesi gerektiğini vurgulamış ve 18 Kasım 2022 tarihinde Semerkant’ta düzenlenecek olan “Sürdürülebilir Kalkınma İçin Küresel Kapılar” konulu AB-Orta Asya Konferansı’nda tekrar bir araya geleceklerini belirtmiştir.
Yeni EPCA Anlaşması, mevcut PCA’ya kıyasla daha geniş bir konu yelpazesini kapsamaktadır. Anlaşma, artık bir çerçeve anlaşması değil; Özbekistan ile AB arasında ticaret ve ekonomik işbirliği alanları da dahil olmak üzere kapsamlı etkileşim için tam teşekküllü bir mekanizma oluşturmaktadır. Anlaşma metninin yanı sıra AB’nin Özbekistan’dan ithal etmek istediği malların listesini ve miktarlarını düzenleyen ekler de oldukça mühimdir. Ayrıca DTÖ’nün temel kuralları dikkate alınarak yatırım işbirliği, mal, hizmet ve fikri mülkiyet alanlarındaki etkileşim yelpazesi de genişletilmiştir.
Tüm bunlara ek olarak, Gümrük Konularında Karşılıklı İdari Yardım Protokolü, Özbekistan ve AB gümrük makamları arasındaki zorunlu etkileşim koşullarını tanımladığı için gümrük makamlarının çalışmaları üzerinde olumlu bir etkisi olacak karşılıklı yükümlülükler öngörülmektedir. Zira net kuralların oluşturulması hem ihracatçılar hem de ithalatçılar için malların gümrük işlemlerini hızlandıracaktır.
Sonuç olarak bölgesel ve ikili işbirliği çerçevesinde Özbekistan ve AB; sosyo-ekonomik kalkınma, eğitim, hukukun üstünlüğü, sınır yönetimi, organize suçlarla mücadele, ulaştırma, çevre, tarım ve diğer alanlarda ortak projeler yürütmektedir. Özbekistan ve AB, ticaretin olumlu büyüme dinamiklerini korumakla ilgilenmekte ve yıllık ticaret hacmini 10 milyar dolara çıkarmak için çabalamaktadır. Nitekim son gelişmeler de taraflar arasındaki açık ve yapıcı diyaloğu ve ortaklığı güçlendirme arzusunu bir kez daha teyit etmiştir.
[1] “Узбекистан и ЕС завершили переговоры по Соглашению о расширенном партнёрстве и сотрудничестве”, Gazeta.uz, https://www.gazeta.uz/ru/2022/07/07/eu/, (Erişim Tarihi: 30.10.2022).
[2] “Президент и глава Евросовета обсудили экономику и свободу слова”, Gazeta.ru, https://www.gazeta.uz/ru/2022/10/28/eu/, (Erişim Tarihi: 30.10.2022).
[3] “Встречи глав стран Центральной Азии и ЕС планируем проводить регулярно — Шарль Мишель”, Gazeta.uz, https://www.gazeta.uz/ru/2022/10/28/charles-michel/, (Erişim Tarihi: 30.10.2022).
[4] “Узбекистан и ЕС завершили переговоры по Соглашению о расширенном партнёрстве и сотрудничестве”, Gazeta.uz, https://www.gazeta.uz/ru/2022/07/07/eu/, (Erişim Tarihi: 30.10.2022).
