Beşir VAR
EkoAvrasya Genel Sekreteri
Özbekistan önemli bir siyasi olayın eşiğindedir. Bu yılın Aralık ayın sonunda, devlet iktidar organlarını temsil eden Özbekistan Cumhuriyeti Oliy Meclis seçimlerinin yanı sıra yerel seçimler yapılacak. Yaklaşan seçimler, demokratik bir hukuk devleti inşa etme yolunda ülkenin modernleşmesinin, Özbekistan’ın seçim sisteminin reform edilmesinin kesinlikle yeni bir aşama olacak.
İleri uluslararası standartlarının temeli üzerinde Özbekistan Cumhuriyeti Seçim Yasası ve ona dayanarak Karakalpakistan Cumhuriyetinin “Seçim Hakkında” Kanunu, Cumhuriyet tarihinde ilk kez kısa bir sürede kabul edildi. Seçmenlerin elektronik veri tabanı oluşturuldu. Cezaevlerinde tutulan ve ağır suçu işlememiş kişilere seçme hakkı verildi. Seçim Yasası, Özbekistan Cumhurbaşkanı, Senato üyeleri, Yasama Meclisi milletvekilleri, il, ilçe ve büyükşehir yönetimlerin yöneticileri ve encümenleri seçmesine bağlı olarak seçimlerinin hazırlanması ve yapılmasıyla ilgili ilişkileri düzenlemektedir. Ayrıca, vatandaşların iradesinin serbest ifadesini garanti altına almaktadır. Bu yasada adil seçimler için belirtilen kurallar, uluslararası standartlara uygundur.
Böylece, Özbekistan Cumhuriyeti Yasama Meclisi, il, ilçe ve büyükşehir yönetimleri seçimlerinin hazırlanması ve yapılması, Seçim Yasasına ve diğer normatif yasal düzenlemelere uygun olarak yerine getirilmektedir. Seçim kampanyasının başlamasının duyurulması, seçim bölgelerin oluşturulması, oy verme yerlerin belirlenmesi, çeşitli seviyelerde seçim komisyonlarının oluşturulması, seçmen listelerinin hazırlanması, seçimlere katılması için siyasi partilerine onay verilmesi, milletvekili adaylarının göstermesi ve onların kaydı, seçim kampanyalarının propagandası, oy kullanımı, oy sayımı ve seçim sonuçlarının belirlenmesi gibi seçim sürecinin temel aşamalar belirtilmektedir.
Yeni Seçim Yasası 18 bölümden ve 103 maddesinden oluşmaktadır. Özbekistan Cumhuriyeti seçim sisteminin kavramsal temeli, seçim özgürlüğüdür. Yeni Seçim Yasasına ilişkin aşağıda geçen temel ilkeler hâkimdir:
Evrensel oy hakkı (Madde 4) – 18 yaşına ulaşmış Özbekistan’ın her bir vatandaşın cinsiyet, ırk, milliyet, dil, din, sosyal köken, görüşler, kişisel ve sosyal statü, eğitim, yapılan işe bakmaksızın oy kullanma hakkına sahiptir;
Eşit oy hakkı (Madde 5) – seçimlere katılan her vatandaşın bir oy hakkı vardır;
Doğrudan oy hakkı (Madde 6) – adaylar doğrudan vatandaşlar tarafından, yani şahsen seçilir;
Gizli oylama (Madde 7) – seçimlerde oy kullanılması, vatandaşların iradesi üzerine herhangi bir kontrol yapılmadan özgür ve gizli olarak yapılır;
Seçimlerin açıklığı ve aleniyeti (Madde 8) – seçimlerin hazırlaması ve yapılması, seçim komisyonları tarafından alenen ve açık olarak yerine getirilir. Bu ilkeye uyulması, medyada seçimlerin hazırlanması ve yürütülmesi ile ilgili bilgilerin yer almasının yanı sıra ulusal ve uluslararası gözlem için koşulları oluşturmaktadır.
Yaklaşan Meclis ve yerel seçimlerin hazırlaması, yürütmesi ve oylaması sürecinde, ülkede faaliyet gösteren siyasi partilerin, yerel makamların, uluslararası kuruluşların, yabancı ülkelerin, yabancı ve ulusal medyanın temsilcileri, binlerce kişi gözlemci olarak bulunacaktır. Uluslararası kuruluşların gözlemcilerinden bahsederken bir rakamdan bahsedilmesi gerekir. AGİT’in (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı) Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosunun sınırlı misyon olarak, yaklaşık 30 kişi geçen meclis seçimlerinde gözlemci olarak görev aldı. Önümüzdeki seçimlerde ise yaklaşık 300 kişiden oluşan gözlem heyetinin gelmesi bekleniyor. Ön verilerine göre heyet, 30 uzun süreli ve 250 kısa süreli gözlemciden oluşacak. Uzun süreli gözlemcilerin görevi, bölgelerdeki seçim sürecinin farklı aşamalarının izlenmesi olacak. Kısa süreli gözlemcileri ise kendileri için daha önce saptanmış bölgelerde tam seçim gününde görev yapacak. Mevzuat, seçim kampanyasının seyri hakkında medyada sistematik bir yayının yapılmasını sağlamakta, her seviyenin seçim komisyonlarının protokollerine dayanarak seçimle ilgili tam verilerin zorunlu olarak yayınlanmasını belirtmektedir.
Ayrıca Seçim Yasası, seçimin hazırlanması ve yürütülmesinin tüm aşamalarında verilen seçim kararlarına, seçim hukuki süjeleri tarafından itiraz etmesi için net bir usulü sunar.
Örneğin, Seçim Yasasının 102. Maddesi uyarınca, milletvekili adaylarını gösteren siyasi partiler, bizzat milletvekili adayları ya da onların vekilleri, gözlemcileri ve seçmenleri seçim komisyonları tarafından alınan kararlarına daha üst seçim komisyonuna ya da mahkemeye başvurarak, kararın alınma tarihinden itibaren 10 gün içerisinde itiraz edebilmektedir.
Bununla birlikte, Merkez Seçim Komisyonu tarafından alınan kararlar, Özbekistan Cumhuriyeti Yüce Mahkemesine başvurularak, kararın alınma tarihinden itibaren 10 gün içerisinde temyiz edilebilir.
Seçimlerde yer alan tüm katılımcıların haklarının sağlanması için yapılan şikâyetlerinin değerlendirilmesi için belirli usulün ve süresinin Seçim Yasasında belirtilmesi son derece önemlidir. Şikâyet dilekçesi alındıktan 3 gün içerisinde değerlendirilmelidir. Ancak seçim gününe kadar altı günden az bir süre kaldıysa şikâyet dilekçesi derhal değerlendirilmelidir. Şikâyette bulunan kişilerin şikâyetin değerlendirilmesine doğrudan katılma hakkı vardır.
Açıklık, usullerin şeffaflığı ve hukukun üstünlüğü, seçim sürecinin her aşamasında uygulanacak olan en önemli şartlarıdır. Sadece bu koşularda seçim kampanyası, ülkede devam etmekte olan büyük devlet ve yasal reformlarının derinleşmesi için büyük katkı sağlayacaktır.
